< Geri
İçindekiler
Plasebo etkisi, insan zihninin şaşırtıcı özelliklerinden biri olarak değerlendirilir. Plasebo etkisiyle insan zihninin mucizeleri kullanılır. Zihnin ayak basılmamış yerlerini keşfetmek, yaratabileceği etkileri görmek oldukça büyüleyici bir histir.
Bir bireyin farmakolojik herhangi bir etkisi bulunmayan ilacın, etkili olduğunu sanması ile birlikte iyileşme göstermesine plasebo etkisi denmektedir. Plasebo, bireyin kendisine bir tedavi uygulanmamasına rağmen, uygulandığına inanması ve böylelikle iyileşmesidir. Plasebo etkisi, tıbbi ve psikolojik bir terimdir. İnanç faktöründen yola çıkılarak uygulamalar gerçekleştirilir.
Plasebo kavramının bir olgu olarak ortaya çıkması, 18. yüzyıla kadar uzanır. Henry K. Beecher’in 1955 yılında yazmış olduğu “The Powerful Placebo” makalesi ile birlikte Plasebo etkisi bilinirlik kazanarak tıbbi bir terim olarak değerlendirilmiştir.
Plasebo etkisinin gerçekte herhangi bir tedavi karşılığı bulunmaz. Gücünü inanç faktöründen alır. Hastanın tedavi görüyor olduğu ve iyileşeceği inancına dayanan bir etkidir. Bu durum ile birlikte inançların insan hayatında ne derece büyük bir öneme sahip olduğu görülmektedir.
Plasebo etkisi ile insanların iyileşmesine dair net bulguların elde edilmesi için çeşitli araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Depresyondan muzdarip olan insanlar ile yapılan çalışmalar, bu yöndeki araştırmalara örnek olarak gösterilebilir. Araştırmacılar, bazı kişilerin plasebo etkisini deneyimlediğini, bu deneyimin ise beyin aktivitelerini etkilediğini görmüştür.
Yapılan araştırmalarda plasebo grubunda bulunan kişilerin beyin bölgelerinin aktivitesinde artışlar görülmüştür. Başka bir deyişle de gerçekte tedavi görmeyen bu gruptaki kişiler, sadece iyileşeceklerine inandırılmışlardır.
Kişilerin beyin kimyaları iyi yönde değişim göstermiştir. Bahsedilen bu etki, sadece o gün için geçerliliğini korumamıştır. Katılımcıların gelecekteki gerçek ilaç tedavilerine de yansımıştır. Beyin bölgelerindeki aktivitelerin artış gösterdiği kişilerin, çalışmanın sonunda kullanılan antidepresan ilaçlara da iyi bir şekilde yanıt verdiği belirlenmiştir.
Plasebonun nasıl çalıştığını anlayabilmek için psikolojik olarak farklı perspektiften bu konuya bakılması gerekir. Plaseboların nasıl çalıştığını açıklayan birçok bilişsel mekanizma vardır. Beklenti teorisine göre placebo, herhangi bir kimsede belirli bir etki beklentisi yaratır. Bu beklenti, kişinin beklenilen etkiyi deneyimlemesine ve deneyimine inanmasına neden olacaktır.
Klasik koşullanma çerçevesinde placebo ise geleneksel bir ilaç ya da tedaviye benzeyen bir uyaran görevi görmektedir. Hasta da bu uyarana geçmiş deneyimler ışığında iyileşme ile cevap vermeye koşullu hale gelecektir. Plasebo etkinliğinde insanların daha iyi hissetmesine yönelik motivasyonlarını hayata geçirebilmesi gibi başka mekanizmalar da rol oynayabilir.
Bendensky ve Sonabend, 2005 yılında plasebo etkisi kapsamında bir makale yayımlamıştır. Bu makalede; “İnsan evrimin bir noktasında, hasta insanların bir şekilde kendilerini tedavi edip iyileştirebileceklerini düşünmeleri” üzerinde durulmuştur. Fakat bu akıl yürütme şeklinin yeterli olmadığı düşünülür. Hasta kişilerin bağışıklık sistemlerinin aktive olabilmesi için, nasıl ve ne şekilde harekete geçtikleri açık bir halde değildir. Bu noktada beklenti teorisi ele alınabilir.
Beklenti teorisi; bilinçaltı ve psikoimmünolojik etkiler gibi, plasebo etkisine yönelik pek çok model öne sürmektedir. Bu tartışılan modeller, ilk olarak birbirlerini dışlıyor gibi görünmüştür. Ancak Stewart ve Podd, 2004 senesinde yayınladıkları makale ile birlikte öne sürülen bu modellerin birbirlerini destekleyici nitetlikle olduğunu göstermiştir.
Psikoterapistlerde geniş bir ampirik bilgi koleksiyonu bulunur. Bu profesyonel sürecin işleyişi ise uzun sürelerce devamlılığı olan bilimsel çalışmalarının sonuçlarına göre şekillendirilmektedir.
Psikoterapi sürecinde terapiste duyulan güven ve bununla birlikte kurulan ilişkinin algılanış düzeyi; kişinin psikoterapi sürecine olan bakış açısını, süreçten beklenti düzeyini ve iyileşmeye olan inancını büyük ölçüde etkiler. Bundan dolayı psikoterapinin etkinliğinde ve etkililiğinde plasebo etkisi büyük rol oynar.
Plasebo etkisinin psikoterapi sürecindeki rolü dışında, farklı iyileşme süreçlerinde de önemli görevler üstlendiği bilinir. Birçok kişi için tedaviye ve iyileşmeye olan inanç, süreçte olumlu gidişat sağlanmasında rol oynar. İnsanların bakış açılarının, beklentilerinin, inançlarının ve umutlarının etki ettiği alanlar ve yarattığı sonuçlar oldukça çarpıcıdır.
Plasebo etkisi, klinik çalışmalarında kullanılabilmektedir. Eğer bir hastalık için kabul edilmiş bir tedavi yöntemi bulunmuyorsa plasebo etkisinden faydalanılır. Bu tür klinik çalışmalarında bazı kişilere plasebo verilir. Diğerlerine ise deneyi yapılacak olan ilaç verilir. Plasebo verilmesinin temel nedeni, yan etkilerin gerçekten ilaç kullanımından dolayı olup olmadığını belirlemektir.
Plasebonun görünüşü, tadı ve hissi gerçek bir ilaç gibidir. Bundan dolayı hasta ve doktorun beklentileri, sonuçları herhangi bir şekilde etkilemeyecektir. Plasebo etkisi, hastaları ve doktorları hangi tedaviyi aldıklarına yönelik “köreltme”ye yaramaktadır. Buna klinik çalışmalarında “çift kör kontrollü çalışma” adı verilir. Bu tür çalışmalarda doktor ve hasta, hangi tedavinin uygulandığını bilmemektedir. Bu uygulamanın amacı ise önyargı oluşumunun önüne geçmektir. Bu sayede etkin sonuçlar elde edilir.
Plasebo etkisi, ağrının ve bulantının azalması gibi öznel kriterler açısından ve astım hastalarındaki nesnel kriterler açısından pek çok olumlu sonuca zemin hazırlayabilir. Plasebo etkisi faydaları; osteoartrit, fibromiyalji, romatoloji, alerjiler, depresyon ve anksiyete gibi pek çok tıbbi vaka kapsamında rapor edilmiş durumdadır.
Plasebonun bu gibi durumlarda aktif bir şekilde kullanılmasının nedeni ise daha az sayıda ve daha düşük şiddette yan etkilere yol açmasıdır. Ayrıca ucuz olması gibi avantajları da bulunur. Buna ek olarak plasebo; bilişsel ve fiziksel performansın arttırılması alanlarında, tıbbi bağlam dışında da avantaj sağlar.
İnaktif plasebo, inert olarak kabul edilen ve farmakolojik bir etkisi bulunmayan plasebo türüdür. Şeker hapları, bir kişinin fizyolojisini doğrudan etkileyemez. Sadece plasebo etkisi yoluyla etkileyebilir. Bundan dolayı genel olarak inaktif ve saf plasebo olarak kabul edilir.
Aktif plasebo, inert olarak kabul edilmez. İlgilenilen konu kapsamında olmasa da farmakolojik etkiye sahip olabilmektedir. Vitamin transfüzyonları, tedaviyi doğrudan doğruya etkileyemeyebilir. Fakat plasebo etkisi ile bir hastanın fizyolojisini farklı şekillerde etkilemesi mümkündür.
İnaktif ve aktif plasebolar, tıp alanında kullanılır. Tıp bağlamı dışında herhangi bir ilaç ile tetiklenmez. Bundan dolayı farmakolojik hiçbir etkisi yoktur.
Kapalı etiketli plasebo; gizli, gizlenmiş ya da aldatıcı plasebo olarak bilinir. Bir kimsenin plasebo olduğunu bilmediği ya da emin olmadığı türde plasebo olarak değerlendirilir. Bir hastaya şeker hapları verildiğinde ve bu hapların antibiyotik olduğu belirtildiğinde, bu hastaya kapalı etiketli bir plasebo verilmiş olur.
Açık etiketli plasebo ise gizli olmayan, gizlenmeyen ya da aldatıcı olmayan plasebo olarak değerlendirilir. Uygulama kişiye olduğu gibi söylenir ve hasta plasebo aldığının bilincindedir.
Plasebo, bir madde ya da prosedür şeklinde uygulanır. İlgilenilen bir etkiyi doğrudan üretme yeteneğine sahip değildir. Fakat buna rağmen bu etki dolaylı yolla elde edilebilir. Genel olarak psikolojik bir tepki yoluyla üretilir.
Plasebo etkisi ağrı algısı gibi öznel sonuçları etkileyebildiği gibi, fiziksel hareketlilik gibi nesnel sonuçları da etkileyebilmektedir. Plasebo etkisi faydaları genel olarak sınırlılık gösterir. Bütün sorunlara mükemmel bir çözüm olarak görülmeyebilir.
Plaseboyu etkili bir şekilde kullanabilmek için plasebodan beklentinin ne olduğu önem teşkil eder. Plasebonun kime verileceği, potansiyel faydalarının ve zararların neler olduğu gibi sorunların göz önünde bulundurulması önem arz eder.
Plasebo etkisi, pek çok hastalığın tedavi sürecinde kullanılabilir. Astım, zona, ülser tedavilerini bu duruma örnek olarak gösterebiliriz. Bu hastalıkların tedavi sürecinde plasebo etkisinin % 66 gibi yüksek düzeylerde olduğu görülmüştür.
Beklenti etkisi, kendini gerçekleştiren kehanet olarak da adlandırılır. Bu olgu; bireyin bir süre sonra başkalarının ona ilişkin olan beklentilerine denk düşen davranışlar sergilemesi şeklinde açıklanabilmektedir. Beklenti etkisi, bilimsel açıdan da önem taşır. Plasebo etkisi kapsamında beklenti etkisinden sıkça söz edilir.
Nosebo etkisi; hastanın, ilacın kendisine yan etkiler getireceğine inanması nedeniyle oluşur. Farmakolojik olarak etkisiz bir ilaç verilse dahi hastanın beklediği bazı yan etkilerin görülmesi durumudur. Nosebo etkisi, plasebonun olumsuz durumu olarak da nitelendirilmektedir.
Nosebo etkisi sonucunda istenmeyen, nahoş semptomlar oluşum gösterir. Bunlara baş ağrılarını, sinirlilik hallerini, mide bulantısını veya kabızlık gibi durumları örnek olarak gösterebiliriz. Plasebonun yarattığı istenmeyen yan etkiler, nosebo etkisi olarak değerlendirilir.
Nosebo etkisinin yaşanmasının nedeni; hastanın, belirli bir tedaviden beklenenden çok daha fazla negatif etkilerle karşılaşacağına kendisini inandırmasıdır.
